Максаттар

Түрк мамлекеттер уюму (ТМУ) түрк мамлекеттеринин ортосундагы экономикалык кызматташтыкка жана алардын дүйнө жүзү менен болгон экономикалык байланыштарын өнүктүрүүгө өзгөчө маани берет. Өз ара пайдалуу өнөктөштүк, ички сооданын өсүшү жана чакан жана орто бизнестерди (ЧОБ) өнүктүрүү аркылуу экономиканы диверсификациялоо түрк кызматташтыгынын негизги таянычы жана өзөгү болуп саналат. Катчылык мүчө мамлекеттердин экономикага жооптуу министрликтери жана тиешелүү мекемелер менен тыгыз кызматташып, ар түрдүү багыттарда окутуу жана тажрыйба алмашуу программаларын үзгүлтүксүз өткөрүп келет. Ошондой эле инвестиция жана ишкерлик үчүн техникалык сапарларды уюштуруп, Бизнес форумдарды, Түрк Соода-Өнөр жай палатасынын (ТСӨП) жолугушууларын жана тегерек үстөлдөрдү өткөрүү аркылуу жеке сектор өкүлдөрүн чогултуп, мүчөлөрдүн ортосундагы экономикалык байланыштарды мындан ары да чыңдоого багытталган иш-чараларды ишке ашырууда.

Механизмдер

2009-жылы Түрк мамлекеттер уюму түзүлгөндөн бери, "Түрк дүйнөсүнүн көз карашы – 2040" жана 2022–2026-жылдарга карата ТМУнун стратегиясы сыяктуу негизги стратегиялык документтерге таянып, экономикалык кызматташтыкты өнүктүрүү максатында жалпы 13 министрлер деңгээлиндеги жана 15 жумушчу топ жолугушуулары өткөрүлдү.

• Түрк Соода-Өнөр жай палатасы (ТСӨП)

Түрк Соода-Өнөр жай Палатасы (ТСӨП) — Түрк мамлекеттер уюмунун алкагында экономикалык кызматташтыктын негизги механизми болуп, мүчө мамлекеттердин ортосундагы ички сооданын көлөмүн көбөйтүү, туруктуу бизнес программалар менен долбоорлорду өнүктүрүү милдетин аткарат жана Мамлекет башчыларынын Кеңеши тарабынан тапшырмаларды ишке ашырат. ТСӨПтүн Уставы 2019-жылдын 17-майында Астанада өткөн Астана Экономикалык Форумунун алкагында мүчө мамлекеттердин Соода-өнөр жай палаталарынын жетекчилери тарабынан кол коюлуп, ошол эле жылы Стамбулда расмий түрдө түзүлгөн. ТСӨП мүчө жана байкоочу мамлекеттердин Соода-өнөр жай палаталарынын жана ишкер коомчулуктардын өкүлдөрүн камтыйт.

• Түрк инвестициялык фонду

Баштапкы капиталы 500 миллион АКШ долларына барабар бул фонддун негизги максаты — мүчө мамлекеттер ортосундагы инвестицияларды көбөйтүү, чакан жана орто ишканаларды өнүктүрүү, жаңы жумуш орундарын түзүү, инновацияны бекемдөө жана экономикалык жана социалдык өнүгүүгө салым кошуу болуп эсептелет. Түрк инвестициялык фонду мүчө мамлекеттердин экономикалык потенциалын мобилизациялоого жөндөмдүү күчтүү каржылык инструмент катары түзүлгөн.

2022-жылдын 11-ноябрында Самаркандда өткөн ТМУнун 9-Саммитинде түрк мамлекеттеринин Президенттери Фондду түзүү тууралуу чечим кабыл алып, анын Президентин дайындашкан. Түрк инвестициялык фондун түзүү боюнча макулдашуу 2023-жылдын 16-мартында Анкарада өткөн ТМУнун Өзгөчө саммитинде кол коюлуп, 2024-жылдын 24-февралында күчүнө кирди. Фонддун биринчи Башкаруу кеңешинин жыйыны 2024-жылдын 18-майында Стамбулда өттү. Бул фонддун түзүлүшү түрк мамлекеттеринин ортосундагы экономикалык кызматташтыкты тереңдетүү багытында тарыхый кадам болуп саналат.

• Сооданы жеңилдетүү боюнча комитет

2022-жылдын 11-ноябрында Самаркандда өткөн ТМУнун 9-Саммитинде түрк мамлекеттеринин Президенттери ТМУнун Сооданы Жеңилдетүү Стратегиясын кабыл алышкан. Бул стратегиянын негизинде ТМУнун алкагында Сооданы Жеңилдетүү боюнча Комитет түзүлгөн. СЖКнын милдети – түрк мамлекеттеринин ортосундагы соода процессин жөнөкөйлөтүү, тоскоолдуктарды азайтуу жана соодага ыңгайлуу шарттарды түзүү. Учурда Комитет Сооданы Жеңилдетүү Стратегиясын ишке ашыруу үчүн кеңири жумуш планын иштеп чыгууда.

Нормативдик-укуктук алкак

Түрк мамлекеттер уюмунун алкагындагы экономикалык кызматташтыкты жөнгө салуучу бир катар негизги документтер бар:

• 2011-жылдын 21-октябрында Казакстандын Алматы шаарында кол коюлган Түрк тилдүү мамлекеттер кызматташтык кеңешинин Биринчи Саммитинин Декларациясы;
• 2019-жылдын 17-майында Астанада кол коюлган Түрк Соода-өнөр жай палаталарынын Биргелешкен Уставы;
• 2021-жылдын 10-сентябрында Азербайжандын Баку шаарында кол коюлган Түрк тилдүү мамлекеттер кызматташтык кеңешинин мүчө мамлекеттеринин өкмөттүк органдарынын ар кандай экономикалык аймактар боюнча маалымат жана тажрыйба алмашуу жөнүндө Өз ара Түшүнүшүү Меморандуму;
• 2022-жылдын 11-ноябрында Самаркандда кол коюлган Түрк инвестициялык фондун түзүү тууралуу ТМУнун Мамлекет башчыларынын Кеңешинин чечими;
• 2022-жылдын 11-ноябрында Самаркандда кабыл алынган ТМУнун Сооданы жеңилдетүү стратегиясы;
• 2022-жылдын 11-ноябрында Самаркандда кабыл алынган Казакстандын Түркстан облусунда өзгөчө макамы бар “Туран – Өзгөчө Экономикалык Зонасын” түзүү демилгеси;
• 2023-жылдын 16-мартында Анкарада кол коюлган “Түрк инвестициялык фондун түзүү жөнүндө макулдашуу”;
• 2023-жылдын 3-ноябрында Астанада кабыл алынган ТМУнун мүчө мамлекеттеринин тиешелүү мекемелеринин ортосунда метрология тармагында кызматташуу боюнча Протокол.

Долбоорлор

Экономикалык кызматташтык Түрк кызматташтыгынын негизги таянычы жана өзөгү болгондуктан, ТМУ мүчөлөрүнүн ортосундагы экономикалык байланыштарды мындан ары да бекемдөө максатында бир катар практикалык долбоорлорду ишке ашырууда.

2024-жылдын 24-февралында Түрк инвестициялык фонду түзүү жөнүндө келишим күчүнө кирип, ал эми Түрк соода-өнөр жай палатасынын (ТСӨП) Уставы 2019-жылдын 17-майында Астанада мүчө мамлекеттердин палаталарынын башчылары тарабынан кол коюлгандан бери – бул эки долбоор ТМУнун туруктуу механизмдери катары иштеп баштады.

• Санариптик экономика боюнча өнөктөштүк келишими (СЭӨК)

2021-жылдын 9-сентябрында Баку шаарында өткөн ТМУнун Экономикалык кызматташтык боюнча жумушчу тобунун 12-жыйынынын протоколуна ылайык, мүчө мамлекеттер электрондук сооданын маанисин белгилеп, ТМУнун Катчылыгынын демилгеси менен санариптик соода боюнча көп тараптуу келишимди колдошкон. Бул максатта Түркия Республикасынын Соода министрлиги “Санариптик экономика боюнча өнөктөштүк келишиминин” (СЭӨК) долбоорун даярдап, ТМУнун мүчөлөрүнө сунуш кылган.

Стамбул (2021), Самарканд (2022) жана Астана (2023) саммиттеринин декларацияларында мүчө жана байкоочу мамлекеттер ортосундагы сооданы кеңейтүү үчүн санариптик экономика (айрыкча e-commerce) жана төртүнчү өнөр жай революциясына байланыштуу жаңы инструменттерди киргизүү зарылдыгы баса белгиленген. Аталган келишим 2024-жылдын ноябрында Бишкекте өткөн 11-ТМУ Саммитинде расмий түрдө кол коюлган.

• TURANSEZ

2021-жылдын 12-ноябрында Стамбулда өткөн 8-ТМУ Саммитинде түрк мамлекеттеринин Президенттери Казакстандын Түркстан облусунда түзүлө турган “TURANSEZ” атайын экономикалык зонасына катышууга чакырыгын кубаттап, экономикалык кызматташтыкты жана байланыштарды бекемдөө максатын белгилешкен. 2022-жылдын 30-31-майында Катчылык TURANSEZдин потенциалын таануу үчүн мүчөлөрдүн (Азербайжан, Кыргызстан, Түркия, Өзбекстан) талаа сапарын уюштурган. 2022-жылдын 11-ноябрында Самаркандда өткөн 9-ТМУ Саммитинде түрк мамлекеттеринин Президенттери TURANSEZди түзүү боюнча чечим кабыл алышкан. TURANSEZдин концепциялык документин талкуулоо 2023-жылдын 8-февралында жыйынтыкталган. Анын расмий ачылыш аземи жакын арада пландалууда.

• Түрк жашыл каржы кеңеши

Казакстан Республикасынын Президенти Касым-Жомарт Токаев 2021-жылдын 12-ноябрында Стамбул шаарында өткөн «Жашыл технологиялар жана санарип доордогу акылдуу шаарлар» темасындагы Түрк мамлекеттер уюмунун (ТМУ) Мамлекет башчылары кеңешинин жыйынында жашыл технологияларга байланыштуу биргелешкен долбоорлорду ишке ашыруу үчүн жашыл капитал рыногун өнүктүрүүнүн маанилүүлүгүн баса белгилеген. Бул демилгеден улам Самарканд шаарында өткөн ТМУ саммитинде Президент Токаев жашыл экономика тармагында капитал рыногун өнүктүрүү максатында Түрк жашыл каржы кеңешин түзүү демилгесин көтөргөн. Түрк мамлекеттер уюмуна мүчө мамлекеттердин Түрк жашыл каржы кеңешин түзүү боюнча өз ара түшүнүшүү меморандуму 2024-жылдын 6-ноябрында Бишкек саммитинин алкагында кол коюлган.

• Борбордук (улуттук) банктардын Кеңеши 

Түрк мамлекеттер уюмунун мүчө мамлекеттеринин Борбордук (Улуттук) Банктары Кеңешин түзүү жөнүндө Меморандум 2024-жылдын ноябрында Бишкекте өткөн 11-Саммитте кол коюлган. Бул Кеңештин максаты – ТМУнун мүчө мамлекеттеринин борбордук (улуттук) банктарынын эффективдүү кызматташтыгын бекемдөө, монетардык саясат, каржылык туруктуулук, төлөм системаларын өнүктүрүү, финтех технологиялар жана өз ара кызыкчылыктуу башка багыттар боюнча биргелешкен консультациялар жана изилдөөлөр жүргүзүү. Кеңештин алгачкы жыйыны 2025-жылдын 27-майында Астана, Казакстан шаарында ийгиликтүү өткөрүлгөн. Бул жолугушуу ТМУнун мүчө мамлекеттери ортосундагы каржылык кызматташтыкты чыңдоодо маанилүү этап болуп эсептелет.

• ТМУнун Каржылык чалгындоо бөлүмдөрүнүн (КЧБ) ортосундагы кызматташтык

ТМУнун Каржылык Чалгындоо Бөлүмдөрүнүн I Эл аралык Форуму 2024-жылдын 9-октябрында Азербайжан Республикасынын Шуша шаарында өткөрүлүп, бул чөйрөдөгү кызматташтыкты баштады. ТМУнун Каржылык Чалгындоо Бөлүмдөрүнүн II Эл аралык Форуму 2025-жылдын 26-июнунда Кыргыз Республикасынын Ысык-Көл шаарында болуп өттү. II Форумдун алкагында ТМУнун Каржылык Чалгындоо Бөлүмдөрүнүн жетекчилеринин биринчи жолугушуусу уюштурулуп, бул чөйрөдөгү өз ара мамилелер расмий түрдө бекитилди. Биринчи жолугушуунун негизги натыйжасы катары биргелешкен Коммюнике кол коюлуп, анда катышуучулар каржылык чалгындоо, акча жууунун алдын алуу жана терроризмди финансылоого каршы күрөштө кызматташтыкты чыңдоого милдеттенишкендигин ырасташты. Коммюнике маалымат алмашууну жактоо, биргелешкен окутуу жана потенциалды чыңдоо программаларын өнүктүрүү, ошондой эле ТМУнун мүчө мамлекеттери арасында изилдөө жүргүзүү жана билим алмашууну колдоо ниетин белгилейт.

• TurkIPAnet платформасы (Түрк инвестицияларды илгерилетүү агенттиктери тармагы)

2025-жылдын 12-июнунда Түрк мамлекеттер уюмуна мүчө мамлекеттердин инвестицияларды илгерилетүү агенттиктеринин жетекчилери 4-Ташкент эл аралык инвестиция форумунун алкагында жолугушуп, кызматташууну бекемдөө, экономикалык байланыштарды өнүктүрүү жана түрк дүйнөсүнүн глобалдык атаандаштыкка жөндөмдүүлүгүн жогорулатууга багытталган жогорку деңгээлдеги жыйынды өткөрүштү. Жолугушуудан кийин панелдик сессия өткөрүлүп, анда ТМУнун инвестицияны илгерилетүү бөлүмдөрүнүн жетекчилери түрк дүйнөсүндөгү инвестициялык кызматташтыкты өнүктүрүү жана бекемдөө маселелерине өз сунуштарын беришти. Мындан тышкары, жолугушуунун катышуучуларына жаңы TurkIPAnet платформасы тааныштырылды. Жолугушуунун соңунда Түрк мамлекеттер уюмунун мүчө мамлекеттеринин инвестицияны илгерилетүү бөлүмдөрү ортосундагы кызматташтык боюнча өз ара түшүнүшүү меморандумуна кол коюлуп, анын негизинде ТМУнун ичинде Түрк инвестицияларды илгерилетүү тармагы (TurkIPAnet) расмий түрдө түзүлдү.