Мемлекет басшылары кеңесі
Мемлекет басшылары кеңесі (МБК) – Түркі мемлекеттері ұйымының негізгі шешім қабылдайтын органы. Онда ұйымның басты бағыттары Мүше мемлекеттердің көшбасшылары тарапынан айқындалады. Тұрақты ТМҰ Саммитін өткізген ел келесі тұрақты Саммит өткенге дейін ұйымға төрағалық етеді және Мемлекет басшылары кеңесінің отырысына төрағалық жасайды. Кеңес отырыстары (Саммиттер) ынтымақтастықтың белгілі бір тақырыбына арналады. Бүгінге дейін ТМҰ 11 ресми, 2 бейресми және 2 кезектен тыс Мемлекет басшылары кеңесінің отырысын (Саммитін) өткізді.
Мемлекет басшылары кеңесінің соңғы тұрақты отырысы 2024 жылғы 6 қарашада Бішкекте өткен ТМҰ-ның 11-ші Саммиті аясында өтті.
Сыртқы істер министрлер кеңесі
Сыртқы істер министрлер кеңесі (СІМ) – Мемлекет басшылары кеңесінен кейінгі ТМҰ-ның екінші маңызды органы. СІМ – ұйымның негізгі мәселелерін талқылап, қажетті шешімдер қабылдайтын негізгі алаң. Бүгінге дейін 28 отырыс өтті.
СІМ, әдетте, жыл сайын Мемлекет басшыларының Саммиттерімен қатар өткізіледі. Сонымен қатар ортақ мәселелерді талқылау үшін бейресми және кезектен тыс форматта да жиналуы мүмкін. Мысалы, 2011 жылдан бастап Нью-Йорктегі БҰҰ Бас Ассамблеясы аясында бейресми СІМ отырыстары өткізіліп келеді. Қажет жағдайда кезектен тыс сессиялар да ұйымдастырылады. Осы уақытқа дейін 5 кезектен тыс отырыс өтті. Жалпы 28 отырыстың 12-сі бейресми, 5-і кезектен тыс болды.
СІМ-ның соңғы тұрақты отырысы 2024 жылғы 6 қарашада Бішкекте, ТМҰ-ның 11-ші Саммиті қарсаңында өтті. Онда Мемлекет басшылары қол қоятын құжаттардың соңғы нұсқасы мақұлданып, күн тәртібіндегі түрлі мәселелер қаралды.
Ақсақалдар кеңесі
Түркі тарихы мен дәстүрлеріне сәйкес, Түркі Кеңесін құрған сәтте-ақ кеңесші-консультативтік орган ретінде Ақсақалдар кеңесі құрылды. Ол Нахчыван келісімінде ТМҰ органдарының бірі ретінде Мемлекет басшылары кеңесі, СІМ, Жоғары лауазымды тұлғалар комитеті және Хатшылықпен қатар бекітілді.
Ақсақалдар кеңесі – мемлекеттік қызмет, саясат немесе ғылым салаларында үлкен тәжірибесі бар жоғары дәрежелі тұлғалардан тұрады. Кеңес МБК мен СІМ-ға ұсыныстар, жобалар мен бағдарламалар ұсынып, түрлі бастамаларды ілгерілетуге ықпал етеді. Сонымен қатар, ТМҰ жобаларын қолдап, тәжірибесі арқылы күрделі мәселелерді шешуге көмектесе алады.
Кеңестің басты мақсаты – халықтардың тарихы, мәдениеті, тілі және дәстүрлерінің рухани және адамгершілік құндылықтарын сақтау мен дамытуға үлес қосу. Осы мақсатта кеңес мүшелері халықаралық конференциялар, семинарлар, жұмыс кездесулері мен өзге де іс-шараларға қатысады. Сонымен қатар, кеңес МБК тапсырған басқа да шараларды жүзеге асырумен айналысады.
2021 жылғы 11 қарашада Ыстанбұлда өткен 8-ші Саммитте қабылданған өзгерістер арқылы кеңес құрылымы күшейтілді. Ақсақалдар кеңесі осы уақытқа дейін 16 рет жиналды. Соңғы отырысы 2024 жылғы 28-29 қарашада Будапештте өтті.
Түркі әлемінің 2040 көзқарасы және ТМҰ-ның 2022-2026 стратегиясы
2021 жылғы 12 қарашада Ыстанбұлда өткен ТМҰ-ның 8-ші Саммитінде Мемлекет басшылары мақұлдаған Түркі әлемінің 2040 жылға дейінгі көзқарасы — 2040 жылға дейінгі кезеңде Түркі әлеміндегі ынтымақтастық пен үйлестірудің негізгі бағыттарын айқындайтын құрылымдық құжат болып табылады.
Құжаттың басты мақсаты — ортақ болашаққа арналған көзқарасты қалыптастырып, Мүше мемлекеттер арасындағы ынтымақтастықты біртіндеп интеграцияға ұластыру үшін түрлі салаларда нақты шараларды белгілеу. Бұл құжат мүше мемлекеттердің еркін білдіре отырып, батыл мақсаттар қояды және Түркі ынтымақтастығының стратегиялық бағытын қалыптастыруға үлес қосады. Сонымен қатар, құжат — ұзақмерзімді мақсаттарды көрсететін, мүше мемлекеттердің тұрақты консультациялары арқылы дамитын ашық әрі динамикалық құжат болып табылады.
2040 көзқарасы стратегиялық, болашаққа бағытталған және жаһандық даму күн тәртібімен үндес мақсаттарды қамтиды. Ол сондай-ақ Түркі мемлекеттерінің тарихи, мәдени, әлеуметтік және экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып, олардың даму қажеттіліктерін қолдайды. Негізгі тіректер — қол жеткізілген жетістіктерді арттыру мен заманауи сын-қатерлерді мүмкіндіктерге айналдыруға бағытталған.
2040 көзқарасының қабылдануы арқылы ТМҰ өз қызметін іске асыруда неғұрлым жүйелі, интеграцияланған және нәтижеге бағытталған тәсілге көшті. Бұл құжаттың ұзақмерзімді мақсаттары ТМҰ аясындағы тығыз ынтымақтастықтың әлеуетін тиімді пайдалануға жол ашады.
Түркі әлемінің 2040 көзқарасында айқындалған басымдықтарды негізге ала отырып, ТМҰ-ның 2022–2026 жылдарға арналған стратегиясы әзірленді. Бұл құжат — Мүше мемлекеттердің ашық консультациялары арқылы үнемі жаңартылып отыратын, бес жылдық жұмыс кезеңінде қол жеткізуге тиіс нақты қадамдар мен мақсаттарды қамтитын «тірі» стратегия. Стратегия Түркі мемлекеттерінің ортақ мақсаттарына жетуіне қолдау көрсетуге және бірлескен іс-қимылға жәрдемдесуге бағытталған.
Қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық
Соңғы уақытта жаһандық және аймақтық деңгейде орын алып жатқан оқиғалар мен дәстүрлі және дәстүрлі емес қауіп-қатерлердің өсуіне байланысты Түркі мемлекеттері ұйымы аясындағы қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастықтың маңызы артып келеді. Бұл бағыттағы негізгі басымдықтар «Түркі дүниесі – 2040» көзқарасы, ТМҰ-ның 2022–2026 жылдарға арналған стратегиясы және Саммит декларацияларында нақты көрініс тапқан.
ТМҰ Саммиттері барысында Мемлекет басшылары саяси және қауіпсіздік мәселелері бойынша тұрақты консультациялар өткізудің маңызын ерекше атап көрсетіп келеді. Олар ортақ мүдделерге қатысты мәселелерде тығыз үйлестіру қажеттігін, сондай-ақ күтпеген өзгерістер мен қауіп-қатерлерге жауап ретінде ортақ қауіпсіздік ұстанымын қалыптастырып, үйлестірілген әрекеттер қабылдау қажеттігін баса айтты.
Осыған орай, 2022 жылдан бастап ТМҰ-ға мүше мемлекеттердің Ұлттық қауіпсіздік кеңестері хатшылары деңгейінде қауіпсіздік жөніндегі тұрақты консультациялар өткізіліп келеді. Атап айтқанда, хатшылардың бірінші, екінші және үшінші отырыстары тиісінше 2022 жылы Анкарада, 2023 жылы Ташкентте және 2024 жылы Түркістанда өтті. Мемлекет басшылары бұл отырыстарды тұрақты негізде өткізуді жалғастырудың маңыздылығын атап өтті. Төртінші кездесу 2025 жылы Қырғыз Республикасында өткізіледі деп жоспарланып отыр.
Қауіпсіздік жөніндегі консультациялар барысында мүше мемлекеттер қазіргі қауіпсіздік ахуалын және әлем мен ТМҰ аймағындағы жаңа үрдістерді жан-жақты талқылайды. Олар Түркі мемлекеттеріне бағытталған қауіптер мен сын-қатерлерді, сондай-ақ аймақтық және жаһандық процестердің ықтимал салдарын зерделейді. Сонымен қатар, ТМҰ аясында қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастықты нақты жобалар мен бағдарламалар арқылы тереңдетуге бағытталған тиімді тетіктер әзірлеуге ерекше көңіл бөлінеді.
Сайлау байқау миссиялары
Түркі мемлекеттері ұйымы Мүше мемлекеттерде әділ, ашық және демократиялық сайлау өткізілуін қамтамасыз етуге жәрдемдесу мақсатында халықаралық байқау миссияларын жіберу арқылы сайлау процесіне қатысады.
Байқау миссияларының құрамына Мүше мемлекеттердің Орталық сайлау комиссияларының өкілдері, академиялық орта сарапшылары және ТМҰ Хатшылығының қызметкерлері енеді.
2011 жылдан бері ТМҰ Мүше және Бақылаушы мемлекеттерде өткен президенттік және парламенттік сайлаулар мен референдумдарға 40-тан астам халықаралық байқау миссиясын жіберіп, осы елдердегі саяси қатысуды қолдауға өз үлесін қосты.
Будапешттегі Өкілдік кеңсесі
2019 жылғы 3 қыркүйекте Қырғызстанның Чолпон-Ата қаласында өткен Түркі Кеңесінің 6-шы Саммитінде Мажарстанға бақылаушы мәртебесі беріліп, ол Түркі мемлекеттері ұйымының алғашқы бақылаушы мүшесіне айналды. Бұл оқиға ТМҰ-ның тарихындағы алғашқы кеңею болып саналады.
ТМҰ-мен ресми байланыс орнатқаннан кейін Мажарстан бауырлас Түркі мемлекеттерінің маңызды серіктесіне айналып, қысқа мерзім ішінде ұйымның қызмет етуші ынтымақтастық құрылымына тереңінен кірікті. «Шығысқа ашылу» атты белсенді сыртқы саясат бағыты аясында Мажарстан, әсіресе экономикалық салада, ТМҰ-ның салалық бастамаларына елеулі үлес қосты.
Мажарстанның ТМҰ-мен ынтымақтастығының көрінісі ретінде Премьер-Министр, Жоғары мәртебелі Виктор Орбан Будапешт қаласында «ТМҰ-ның Еуропалық кеңсесін» ашуды ұсынды. Кеңсе 2019 жылғы қыркүйекте Мүше мемлекеттер мен Мажарстанның Сыртқы істер министрлерінің қатысуымен ресми түрде ашылды және тараптар арасындағы тиімді ынтымақтастықты арттыруға бағытталған орталыққа айналды.
Будапешттегі Өкілдік кеңсе Мажарстанмен, сондай-ақ Еуропалық елдер мен институттармен байланыстарды нығайтуға, ТМҰ-ның Еуропадағы қатысуын кеңейтуге және саяси, экономикалық, мәдени және тарихи салалардағы жобалар мен бағдарламаларды жүзеге асыруға жәрдемдеседі. Кеңсе сондай-ақ Мүше мемлекеттер мен Мажарстанның іскерлік қауымдастықтары арасындағы өзара іс-қимылды жеңілдетуге бағытталған. Сонымен қатар, ол ТҮРКСОЙ, ТҮРКПА, Түркі академиясы, Түркі мәдениеті және мұрасы қоры, Түркі инвестициялық қоры секілді бауырлас Түркі ынтымақтастық ұйымдарымен тығыз байланыс орнатып, Мажарстан аумағында бірлескен іс-шаралар ұйымдастыруда.
2022 жылғы қарашада Самарқанд Саммитінің шешімімен Будапешттегі ТМҰ Өкілдік кеңсесінің аясында «Құрғақшылықтың алдын алу институтының» құрылуы – Мажарстан мен Түркі мемлекеттері арасындағы нәтижелі ынтымақтастықтың тағы бір нақты көрінісі болды.
Мемлекет басшыларының сыртқы саясат мәселелері жөніндегі көмекшілері/кеңесшілері арасындағы ынтымақтастық және Сыртқы істер министрінің орынбасарлары деңгейіндегі саяси консультациялар
Түркі мемлекеттері ұйымының алғашқы Саяси жоспарлау консультациялары 2022 жылғы 24 маусымда Түркияның Ыстанбұл қаласында өтті. Жиынды Түркия Республикасының Сыртқы істер министрлігі ТМҰ Хатшылығының штаб-пәтерінде ұйымдастырды.
Кездесу барысында қатысушылар жаһандық және өңірлік стратегиялық шолулармен бөлісіп, алдағы кезеңдегі маңызды геосаяси оқиғаларға қатысты өз ұстанымдарын таныстырды. Сондай-ақ, Еуропа мен Азиядағы саяси-экономикалық үрдістер және осы тұрғыда ТМҰ-ның рөлі талқыланды. Түркі әлемінің 2040 жылға дейінгі Көзқарасы құжатына сілтеме жасай отырып, қатысушылар аймақтық және жаһандық сын-қатерлермен күресу мақсатында Мүше және Бақылаушы мемлекеттер арасындағы ынтымақтастық пен бірлікті күшейту және оны институционалдандырудың маңыздылығын атап өтті.
Саяси және экономикалық даму, қауіпсіздік пен өзара байланыстар мәселелері бойынша пікір алмасылған бұл консультацияда тараптар аталған форматты аймақтық және жаһандық күн тәртібіндегі өзекті мәселелерді талқылау үшін тұрақты механизмге айналдыруға уағдаласты.
2023 жылғы 18 мамырда Әзербайжан Республикасының Сыртқы істер министрлігі Бакуде өткізген Екінші саяси жоспарлау консультацияларында да жаһандық және өңірлік шолулар, ТМҰ-ның даму перспективалары және түркі мәдениеті мен тілдерінің жаһандық деңгейде таралуы қарастырылды. Қатысушылар 2040 Көзқарасы мен 2022–2026 жылдарға арналған Стратегия құжаттарына сілтеме жасай отырып, өңірлік және жаһандық сын-қатерлерге бірлесіп жауап беру үшін ынтымақтастықты әрі қарай нығайтудың маңызын тағы да атап өтті.
Мемлекет басшылары Мүше мемлекеттердің мүдделеріне әсер ететін өңірлік және халықаралық мәселелер бойынша консультациялар өткізудің маңызын бірнеше мәрте атап өтіп, мұндай тетіктерді жаңа сын-қатерлер туындаған жағдайда тұрақты негізде қолдану қажеттігіне баса назар аударды. Осыған байланысты, Саяси консультацияларды ТМҰ елдерінің Сыртқы істер министрлерінің орынбасарлары деңгейінде өткізу туралы шешім қабылданды.
Сыртқы саясатты зерттеу орталықтары арасындағы ынтымақтастық
Бірінші кездесудің қорытындысы ретінде Түркияның SAM орталығы «ТМҰ-ның Бесінші Саммиті: Еуразиядағы өңірлік ынтымақтастықтағы өсіп келе жатқан ойыншы» атты арнайы басылым әзірледі. Сонымен қатар, SAM Әзербайжан зерттеушілерге арналған тағылымдама бағдарламасын іске қосып, нәтижесінде 2017 жылы «ТМҰ елдері: инфрақұрылым, сауда, логистика және көлік» атты аналитикалық есеп ағылшын тілінде жарық көрді. Сондай-ақ, Мүше мемлекеттердің Тәуелсіздігінің 25 жылдығына орай арнайы ғылыми жинақ дайындалып, ТМҰ-ның 6-шы Саммитінде таныстырылды.
Кейінгі кездесулер де ұйымның ғылыми және стратегиялық әлеуетін арттыруға бағытталды:
- 5-ші кездесу 2019 жылғы 3 қазанда Бакуде өтті. Оны Әзербайжанның Халықаралық қатынастарды талдау орталығы (AIR Centre) ұйымдастырды. Жиын барысында Нахчыван келісімінің 10 жылдығына арналған халықаралық конференция өтті.
- 6-шы кездесу 2020 жылғы 19 қарашада Қырғыз Республикасының Ұлттық стратегиялық зерттеулер институтының ұйымдастыруымен онлайн форматта өтті.
- 7-ші кездесу 2021 жылғы 10 желтоқсанда Ыстанбұлда, Түркияның СІМ жанындағы Стратегиялық зерттеулер орталығының бастамасымен өтті. Қатысушылар экономикалық, транзиттік-көлік ынтымақтастығын дамыту, «Түркі әлемі – 2040» Көзқарасы бойынша арнайы басылымдар дайындау, зерттеушілерге шәкіртақылық мүмкіндіктер ұсыну мәселелерін талқылады.
- 8-ші кездесу 2022 жылғы 14 қазанда Ташкентте, Өзбекстан Президенті жанындағы Стратегиялық және халықаралық зерттеулер институтының ұйымдастыруымен өтті. Тақырыбы: «ТМҰ кеңістігі: сауда-экономикалық ынтымақтастықты дамыту және көлік-логистика байланысын нығайту перспективалары». Жиынға Мүше және Бақылаушы мемлекеттердің зерттеу орталықтары мен университеттердің сарапшылары қатысты.
Кездесу аясында сарапшылар жаңа геосаяси жағдайдағы ынтымақтастықтың мүмкіндіктері, өнеркәсіп, энергетика, ауыл шаруашылығы және сауда салаларындағы әлеует пен логистикалық байланыстарды кеңейтуге қатысты ұсыныстарын ТМҰ Хатшылығына ұсынды. Жиын соңында қатысушы тараптар тұрақты байланыс пен кешенді ынтымақтастықты жалғастыру мақсатында Өзара түсіністік туралы меморандумға қол қойды.
Жас дипломаттардың бірлескен оқыту бағдарламасы
Түркі мемлекеттері ұйымының үшінші Саммитінде қол қойылған «Сыртқы істер министрліктері арасындағы ынтымақтастық туралы Хаттамаға» сәйкес, ТМҰ Хатшылығының қызметіне «Жас дипломаттардың бірлескен оқыту бағдарламасы» енгізілді.
Бағдарлама жас дипломаттардың кәсіби әлеуетін арттыру, Мүше мемлекеттердің сыртқы саясат саласындағы тәжірибе алмасуын нығайту және ортақ мәдени-тарихи құндылықтармен таныстыру мақсатында әзірленген. Оқыту бағдарламасы аясында қатысушыларға Мүше мемлекеттердің тілдері бойынша кіріспе курстар ұсынылады, сондай-ақ:
- жалпы түркі тарихы;
- халықаралық ұйымдардың жұмысы мен келіссөздер жүргізу әдістері;
- қоғаммен байланыс;
- қауіпсіздік және сыртқы саясат мәселелері;
- сауда және көлік желілері;
- аймақтағы қақтығыстар;
- мәдени дипломатия
сияқты тақырыптар бойынша сессиялар ұйымдастырылады.
Бағдарламаның алтыншы кезеңі 2019 жылғы 12–26 мамыр аралығында Әзербайжанда ADA Университетінің қолдауымен сәтті жүзеге асырылды.
Аталған оқу бағдарламасы БҰҰ-ның Оңтүстік-Оңтүстік ынтымақтастығы жөніндегі басқармасының «Оңтүстік-Оңтүстік ынтымақтастығы: Бейбітшілік пен даму үшін әрекет» басылымында да мысал ретінде келтірілген. Бұл басылым 2019 жылғы 19 наурызда Аргентина, Буэнос-Айресте өткен BAPA+40 аясындағы Екінші жоғары деңгейдегі БҰҰ конференциясында ұсынылды. Онда Түркі мемлекеттері ұйымының жас дипломаттар арасындағы ынтымақтастықты дамыту мақсатында арнайы оқыту бастамасын жүзеге асырғаны атап өтілген.
Бағдарлама алғаш рет 2014 жылы басталып, содан бері 138 жас дипломат (оның ішінде 65 әйел) оқудан өтті. Пандемия кезеңінде бағдарлама уақытша тоқтатылғанымен, келесі кезеңді Қазақстанда өткізу жоспарлануда.
Соңғы жаңарту: 19:46:26
